40 dromen over goede zelfzorg bij chronische pijn

Geschatte leestijd: 15 minuten.

Zelfzorg. De zorg dichtbij de patiënt. De juiste zorg op de juiste plek. Goed zelfmanagement in de zorg. De laatste tijd hoor en lees ik veel van dit soort kreten. Logisch ook, want ik bouw mee aan een nieuw landelijk pijnplatform (werktitel Landelijke Pijn Vereniging), dat mede gericht zal zijn op zelfmanagement. Er gebeurt veel in zorgland, men werkt écht en hard aan allerlei innovaties. Corona zorgde daarbij voor een switch in communicatie tussen zorgverleners en patiënten. Maar wat betekent dat nu, zelfzorg, zorg dichtbij de patiënt? Ik pas het in dit artikel toe op mijn leven met chronische pijn. Maar voor ‘pijn’ kun je ook willekeurig welke andere chronische ziekte invullen.

Ontdek in dit artikel…

…hoe mijn ideale wereld van zelfzorg rondom chronische pijn er uit ziet. Inclusief 40 dromen om de (zelf)zorg in mijn leven met chronische pijn zo optimaal mogelijk te maken.

---

SAMENVATTING ZELFZORG BIJ CHRONISCHE PIJN

In a hurry of niet zoveel energie om te lezen? Het volledige artikel samengevat in 252 woorden…

Zelfzorg begint met het inzicht dat je zelf verantwoordelijk bent voor goed voor jezelf zorgen, ofwel in mijn geval het leren omgaan met mijn chronische pijn. Het doel van zelfzorg is niet zozeer meer om minder pijn te krijgen, als wel meer rust in je hoofd te krijgen, de pijn acceptabel te krijgen en weer toe te komen aan de voor mij belangrijke zaken. Zelfzorg is ook zorg dichtbij mij als mens met pijn.

Dat kan op allerlei manieren:

• Toegang tot kennis over pijn
• Toegang tot praktische hulp en checklists om beter om te leren gaan met pijn
• Toegang tot oefeningen en opdrachten om kennis over pijn om te zetten in dagelijkse handelingen om beter te leven mét pijn
• Efficiënt contact met artsen, hulpverleners en behandelaren op momenten en locaties die mij uitkomen
• Laagdrempelig contact met lotgenoten, voor de (h)erkenning en het uitwisselen van ervaringen en praktische tips rondom leven met pijn
• Doorlopend toegang tot preventieve cursussen en webinars: kracht van de herhaling en up-to-date blijven
• Automatische deelname aan nieuw onderzoek rondom pijn en leven met pijn, zodat mijn data bijdragen aan beter onderzoek…dat mij uiteindelijk weer verder helpt
• Zorg en behandeling thuis, dichtbij mij en in mijn directe woonomgeving
• Een centrale Persoonlijke Gezondheids Omgeving, als spil in mijn leven met pijn en -binnen mijn voorkeuren- toegankelijk voor mijn persoonlijke zorgteam

Zelfzorg doe je niet alleen; er zijn allerlei tools en mensen bij nodig. Zo wordt goede zelfzorg toch vooral ook goede samenwerking.

---

Zelf verantwoordelijk

Zelfzorg begint met zelfinzicht. Om goed voor jezelf te kunnen zorgen als je dagelijks pijn hebt, moet je eerst het inzicht krijgen dat de verantwoordelijkheid voor het leren omgaan met chronische pijn bij jouzelf ligt.

Lange tijd legde ik mijn ziel in handen van de artsen. Er moest toch een medische oplossing te vinden zijn voor die k@&#!* pijn? Of een soort van medische? Of een aanvullende? Of een, vooruit, ‘zweverige’ dan maar? Is er überhaupt íets of íemand dat of die de pijn kan verlagen? Bij acute pijn is dat vaak wel zo. Er kan iets gefixt worden waardoor de pijn wegaat. Bij chronische pijn is dat vaak niet zo. Het zenuwstelsel is doorgedraaid, op hol geslagen. Er is geen quick fix meer. Er is vaak helemaal geen fix.

De oplossing ligt bij jezelf. Je wordt, naarmate de jaren vorderen, meer en meer zelf verantwoordelijk voor de oplossing. En nou ja, eigenlijk ook niet voor ‘de oplossing‘ (want die is er niet), maar voor het ‘zo goed mogelijk leren omgaan met dagelijkse pijn in je leven’.

Het heeft me jaren gekost om dat inzicht te krijgen. En nóg trap ik soms in de valkuil, in zo je wilt het gemak, van je lot in de handen van de ander leggen.

Een tool die je kan helpen bij dat krijgen van zelfinzicht, om grip te krijgen op waar je nu staat op de verschillende onderdelen van je gezondheid, is de Positieve Gezondheids-tool van het IPH. Ik schreef al eens eerder over het spinnenweb.

Zelfzorg bij chronische pijn

Als je eenmaal gekomen bent bij het inzicht dat ‘de sleutel’ tot een beter leven mét pijn vooral vanuit jouzelf moet komen, blijkt er toch een hoop te zijn waar je zelf op kunt letten om je leven met pijn zo draaglijk, zo aangenaam, mogelijk te maken. Er zijn allerlei maatregelen die je kunt treffen, onder de noemer ‘zelfzorg’. Van de juiste voeding tot voldoende beweging. Van periodiek gesprekken voeren tot een zo goed mogelijke nachtrust. En van slimme tiltechnieken tot balans brengen in je dag.

Maar wat is nu precies ‘zelfzorg’?

Zelfzorg is goed voor jezelf zorgen. Dat is geen hogere wiskunde. Hoe je vervolgens ‘goed voor jezelf zorgt’, dat is voor iedereen anders. Het einddoel van die zelfzorg is dat je je mentaal én fysiek zo goed als mogelijk voelt.

Zo goed als mogelijk…

Laat die vier woorden even goed tot jezelf doordringen, als je chronische pijn hebt (of welke andere vorm van chronische ziekte). Leg de lat rondom zelfzorg weer niet te hoog, je hoeft echt niet de Olympisch Kampioen Zelfzorg te worden. En verwacht ook geen wonderen. Goed voor jezelf zorgen is -alweer- niet “de oplossing” die je van alle pijnklachten verlost. Ik schreef al: die oplossing bestaat niet. Maar goede zelfzorg kan je leven mét pijn wel weer aangenamer, zinvoller, vriendelijker maken.

Doelen van zelfzorg

Doelen van zelfzorg kunnen bijvoorbeeld wél zijn:

• dat je weer rustiger wordt in je hoofd
• dat je weer een gevoel van ‘meer grip’ gaat ervaren
• dat je weer toekomt aan de dingen die voor jou belangrijk zijn
• dat je weer gaat leven volgens de voor jou belangrijke levenswaarden
• dat je weer aandacht besteedt aan jezelf, je persoonlijke verzorging, je kleding, je kapsel
• dat je weer toekomt aan de belangen van voor jou belangrijke mensen; je partner, je kinderen, je familie, je goede vrienden
• dat je weer plezier hebt in de dag en voldoende leuke dingen doet
• dat je weer nieuwe zingeving vindt, in de vorm van vrijwilligerswerk, een nieuwe hobby of lichtere betaalde baan

Dát is (het doel van) weer goed voor jezelf zorgen. Dát is zelfzorg. En dus niet ‘een leven zonder pijn’. Het betekent ook niet dat je dat allemaal in je eentje moet klaarstomen; goed voor jezelf zorgen betekent soms juist ook dingen uit handen geven, hulp durven vragen. De juiste connecties met anderen zijn dus juist belangrijk.

Zorg dichtbij de mens met pijn

Zelfzorg wordt ook wel ‘zorg’ genoemd dichtbij de mens met pijn. Ik kan ook schrijven dichtbij de pijnpatiënt, maar pijn’patiënt’ vind ik eigenlijk een vervelende term. Ik voel me zelf meer een mens met dagelijkse pijn dan een echte patiënt. Ja, ik ben wel patiënt, maar mens met pijn klinkt wat vriendelijker.

De zorgwereld staat er bol van momenteel; projecten die de zorg dichterbij de mens moet brengen. Dat houdt in dat je voor de zorg die je nodig hebt niet meer per definitie naar het ziekenhuis gaat, maar een vorm van zorg aan huis krijgt. Of zorg in huis.

Mag ik even dromen over zelfzorg bij chronische pijn?

Hoe zou dat er dan idealiter uitzien, als het gaat om mijn leven met pijn? Ik ga even dromen over mijn ideale toekomstbeeld. Hieronder 40 hardop dromen over zelfzorg bij chronische pijn. Dromen rondom kennis, praktische hulp, oefeningen, zorgverleners, lotgenoten, e-training & preventie, onderzoek, zorg aan huis en persoonlijke gezondheids omgeving. Het zijn er ‘maar 40’; ik heb niet de illusie om volledig te zijn; daarvoor is zelfzorg een te veelomvattend begrip.

1. Kennis binnen handbereik

Kennis is macht. Om goed voor jezelf te kunnen zorgen, is kennis essentieel. Kennis over hoe pijn werkt, wat er in je lijf en brein gebeurt. Kennis over welke invloed je zelf hebt op je pijn. Kennis over wat helpend is en wat niet. Kennis over mentale processen. Kennis over behandelvormen -en wat past daarin eigenlijk het beste bij de fase waarin ik mij bevind?

In mijn ideale wereld…

• vind ik samenvattingen van allerlei nuttige literatuur over pijn, behandelingen, mentale processen, etc.
• is er een kennisbank die inzicht geeft in alle relevante thema’s en termen rondom chronische pijn
• kan ik korte filmpjes bekijken per thema en aandachtspunt
• word ik op de hoogte gehouden van alle ontwikkelingen en onderzoeken die in de wereld van de pijn en pijnzorg plaatsvinden.
• vind ik uitleg over hoe de pijnwereld in elkaar zit en welke organisaties zich met welk doel begeven in de wereld van de pijn

Die kennis helpt mij om te ontdekken, te onderzoeken, te ondervinden, bij te blijven en nieuwe dingen uit te proberen. Het geeft mij nieuwe kennis om te leren onderzoeken hoe zelfzorg rondom pijn in te richten.

2. Praktische hulp, met praktische checklists

Kennis is één ding. Maar hoe pas je die verworven kennis nu toe in je dagelijkse leven met pijn? Wat past nu bij mij en wat kan ik op welke manier integreren in al die thema’s binnen mijn dagelijkse leven?

In mijn ideale wereld…

• vind ik praktisch toepasbare overzichten per thema rondom chronische pijn: wat te doen als ik op vakantie wil, hoe communiceer ik het beste over mijn pijn met anderen, hoe vraag je nu hulp aan mensen om je heen, waar moet ik allemaal aan denken als ik nadenk over kinderen krijgen, wat voor financiële hulpmiddelen zijn er als je chronische pijn hebt, hoe kan ik hulp krijgen bij het vinden van een voor mij zinvolle dagbesteding, etc.
• kan ik korte filmpjes bekijken waarin aandachtspunten en tips op een praktisch toepasbare manier worden uitgelegd: hoe kan ik…, wat doe ik als…, waar vind ik… etc.
• kan ik korte nuttige checklists downloaden die ik op de koelkast kan plakken om nog eens herinnerd te worden aan de belangrijkste aandachtspunten bij het praktisch leren leven met chronische pijn
• vind ik wegwijzers naar allerlei organisaties, instanties, coaches en behandelaars die me kunnen ondersteunen in het leren omgaan met chronische pijn

Die praktische tips & trucs helpen mij om de abstracte theorie te kunnen omzetten in praktische richtlijnen voor mijn dagelijks leven. Het geeft mij nieuwe tools om te leren hoe ik zelfzorg kan toepassen in mijn dagelijks leven.

3. Oefeningen en oefenopdrachten

Na het opbouwen van kennis en het leren toepassen van praktische tips is het tijd om écht aan de slag te gaan. Want, als ik de kennis en tools niet leer toepassen binnen mijn eigen leven hebben al die nieuw verworven zaken alsnog niet zoveel zin. 

In mijn ideale wereld…

• krijg ik dagelijks, wekelijks of maandelijks oefeningen en opdrachten aangereikt die mij leren en stimuleren om bij ieder thema rondom chronische pijn de kennis en tips om te zetten in concrete actie: van meer beweging tot nadenken over de communicatie met mijn partner en van het maken van nieuwe beter met de pijn rekening houdende afspraken met mijn werkgever tot  effectief studeren met pijn
• kan ik kiezen voor face2face of virtuele coaching door iemand die is opgeleid om mij te begeleiden in het leren toepassen van kennis, tips en tools gericht op leven met chronische pijn
• kan ik vanuit huis, online, deelnemen aan individuele of groepsgewijze cursussen, trainingen en pijnmanagementprogramma’s die inzoomen op de praktijk van mijn dagelijkse leven met pijn. Wat zijn helpende routines en waar is nog winst te behalen? Waar heb ik voldoende kennis opgebouwd en waar loop ik achter op de nieuwste inzichten?

4. Contact met de zorgverleners

Zelfzorg houdt ook in dat je goed voor jezelf opkomst in contacten met zorgverleners. En dat je de relatie met je zorgaanbieders open, eerlijk en effectief houdt. Vroeger was de dokter een echte autoriteit. Meneer De Dokter had altijd gelijk en wist altijd raad. Je luisterde naar de dokter. Tegenwoordig ziet het contact tussen zorgverlener en patiënt er heel anders uit. Ja, er is nog steeds een zeker respect, maar de verhouding is wat gelijkwaardiger geworden. De huisarts, specialist of andere zorgverlener is opgeleid en vaak ook gespecialiseerd op een bepaald terrein, maar luistert ook goed naar jou als patiënt. Je voert een gesprek, komt met eigen suggesties en voert zelf de regie in jouw persoonlijke behandelplan. Zéker voor wat betreft chronische pijn.

In mijn ideale wereld…

• komt de zorgverlener, op die momenten dat ik daar de voorkeur voor heb, veel meer (digitaal) naar mij toe in plaats van dat ik naar hem of haar toe ga
• neem ik virtueel deel aan individuele of groepssessies of behandelingen; vanuit het comfort van mijn eigen woonomgeving en zonder onnodig verspilde energie (en kosten) aan reizen
• kan ik nog steeds op bezoek bij arts, specialist of behandelaar als dat nodig is, maar zijn we veel meer gewend geraakt aan even kort bellen, mailen of chatten. Oók als ik achteraf of tussentijds nog een aanvullende vraag heb.
• zijn die contactmogelijkheden er ook voor mijn partner, kinderen of naasten als zij specifieke vragen willen voorleggen en is er überhaupt ook meer aandacht voor hun positie en behoeftes vanuit de bij mij betrokken zorgverlener. Goede zelfzorg is net zo belangrijk voor hen als voor mijzelf.

5. Contact met lotgenoten

Een belangrijk onderdeel van goede zelfzorg is het digitale of fysieke contact met mensen die hetzelfde type klachten hebben als jij. Daarbij gaat het om de haast automatische herkenning (‘je hebt aan een half woord genoeg’) en om het delen van kennis en opgedane (praktische) ervaring. Waar het vroeger nog veelal ging om elkaar periodiek ontmoeten in ‘muffige zaaltjes met koffie en koek’, wordt lotgenotencontact tegenwoordig veel meer online gearrangeerd.

In mijn ideale wereld…

• leg ik eenvoudig en desgewenst dagelijks online contact met lotgenoten die in hetzelfde chronische pijn schuitje zitten. Ik kom dan terecht in een positieve, stimulerende omgeving waarin uiteraard óók ruimte is voor emoties, frustratie en verdriet (maar dat voert niet de boventoon)
• kan ik mensen ontmoeten op basis van allerlei (overlappende) subthema’s, die ook diagnose-overstijgend worden aangeboden (bv. mensen met pijn die ook een neurostimulator hebben, of mensen met pijn die positieve gezondheid als instrument omarmen, of mensen met pijn die de dagelijkse invloed van bijwerkingen van een specifiek medicijn willen bespreken)
• proberen mensen vooral naar elkaar te luisteren i.p.v. elkaar te overbluffen met de vreselijkste verhalen (of elkaar verder in de put te praten)
• kan ik zelf kiezen waarvóór ik online inlog; bijvoorbeeld voor een kort contactmoment, voor een hart-onder-de-riem gesprek, voor een korte peptalk of gewoon om lekker even bij te kletsen met mensen die de impact van mijn pijn begrijpen
• kan ik desgewenst vanuit zo’n community direct contact leggen met een in pijn gespecialiseerde coach voor een aanvullende coachsessie of peptalk
• kan ik intekenen op online webinars of korte ‘colleges’ over een bepaald pijngerelateerd thema; voor theoretische achtergronden of juist voor praktische tips
• worden fysieke lotgenotenevents op inspirerende locaties aanvullend georganiseerd, waar het kan en de behoefte er is, bv. met lezingen rondom een bepaald thema
• is er een apart onderdeel specifiek gericht op partners van mensen met chronische pijn en is er een kinder- en tieneromgeving voor kinderen en jongeren van mensen met chronische pijn

6. E-training en preventie

Prof. dr. Bart Morlion onderscheidt drie niveaus van preventie:

• primaire preventie: het voorkomen van acute pijn
• secundaire preventie: het voorkomen dat acute pijn chronische pijn wordt
• tertiaire preventie: het verminderen van de impact van chronische pijn op de levenskwaliteit

Goede en goed getimede voorlichting en (e-)training is essentieel om te voorkomen dat pijn zich kan door-ontwikkelen.

In mijn ideale wereld…

• neem ik volop deel aan preventie cursussen en trainingen op allerlei medisch en mentaal terrein, om issues rondom de ontwikkeling van pijn voor te zijn, of niet tot levensbedreigende problemen uit te laten groeien
• kan ik op mijn voorkeursmomenten deelnemen aan webinars, e-courses en online pijnmanagement programma’s die mij in alle fasen van (leren omgaan met) pijn theoretisch en praktisch ondersteunen. Deze training wordt aan pijnpatiënten aangeboden in samenwerking met pijnklinieken, pijnspecialisten, zorgverzekeraars en pijnbehandelaars, zodat de pijnpatiënt al beter voorbereid bij de specialist of behandelaar terecht komt en er ook follow-up is nadat een patiënt bepaalde zorg heeft ontvangen
• krijg ik budget op maat van mijn zorgverzekeraar om behandeling op maat in te kopen, zonder allerlei vragen of het effect van de gekozen behandeling wel 100% bewezen is; daarbij wordt bij méér patiënten méér onderzoek gedaan over een langere periode om de effectiviteit vast te stellen. Daarbij wordt ook gekeken naar andere elementen van positieve gezondheid, niet alleen naar ‘fysieke gesteldheid’.

7. Onderzoek en e-study’s

Meten = weten.

Alle pijnpatiënten bij elkaar kunnen een enorme berg waardevolle data opleveren, die onderzoekers en ontwikkelaars veel zinvolle input kunnen geven. Toch word er nog maar mondjesmaat patiënt-overstijgend onderzocht. Áls er al wordt gemonitoord, is dat vaak op het individuele patiëntniveau en veelal ook gedurende een korte periode. Maar juist bij chronische pijn gaat het om het volgen van de patiënt en diens pijn-ontwikkeling gedurende langere periode, meerdere jaren. De pijnscores van alle pijnpatiënten samen, in combinatie met het meten op alle elementen van positieve gezondheid -dus ook bv. mentaal welbevinden, zingeving, dagelijks functioneren-, kunnen veel meer dan nu de basis gaan vormen bij het ontwikkelen van zinvolle behandelingen en preventieve zorg. Wat is bij chronische pijn wel, en wat is niet, effectief op de langere termijn?

In mijn ideale wereld…

• houd ik mijn arts of behandelaar virtueel op de hoogte van mijn vorderingen of pijnscores (ja, mijn behandelaar mag best zien wat ik wel en niet doe voor een gezonde levensstijl, zeker als dat mij bepaalde voordelen oplevert zoals korting op premie of toegang tot extra zorg)
• doe ik automatisch anoniem mee aan allerlei wetenschappelijk onderzoek op het gebied van pijn, zodat de databerg voor onderzoekers vele malen groter is dan nu (meer data = beter onderzoek) 
• worden scores automatisch bijgehouden in mijn Persoonlijke Gezondheids Omgeving, ook wel PGO. En bepaal ik zelf, door eenmalige of terugkerende instellingen, wie die scores mag inzien.

8. Zorg aan huis en dichtbij mijn woonlocatie

Voorheen, en nu nog wel, zoek je als mens met pijn de behandeling daarvan buitenshuis: je gaat naar de behandelaar toe. Maar dat kost ook veel tijd en energie, zeker als je veel pijn hebt. Ik heb, samen met mijn partner, in de loop der jaren allerlei ritjes naar Almelo gedaan, naar Maastricht, naar Tilburg. Ik heb daarin vooral mijn eigen behandeltraject vorm gegeven; als ik weer eens wat nieuws vond, ging ik daar zelf onderzoek naar doen en checkte ik mijn zorgverzekeraar alleen voor de vraag of vergoeding mogelijk was. Eigenlijk is dat al wel een vorm van zelfzorg, alleen ook wel een erg ad-hoc vorm: dat wat ik (toevallig) tegenkwam, werd mijn volgende behandeling.

In mijn ideale wereld…

• staat er een kernbehandelteam om mij heen waarin we gezamenlijk behandelstrategieën bepalen, behandelingen afwegen en keuzes maken. Zo wordt mijn ‘inkoop van zorg’ echt maatwerk waarbij we samen de regie voeren, met mijzelf én een zorgregisseur aan het hoofd.
• hoef ik voor basisbehandelingen niet meer naar het ziekenhuis, maar bijvoorbeeld naar het wijkcentrum waar een gespecialiseerd behandelaar een behandelspreekuur verzorgt
• komt de behandelaar ook veel meer dan nu bij mij aan huis
• volg ik preventiecursussen gewoon bij mijn eigen fysio, in mijn woonomgeving, aangevuld met gespecialiseerde online cursussen die een behandelaar voor mij ‘klaarzet’ en die ik thuis kan volgen
• volg ik een op-maat-gemaakt beweegschema (fitness / sporten / beweegoefeningen) dat ik deels thuis en deels bij de fysio dichtbij huis kan volgen; mijn fysio kan via mijn Persoonlijke Gezondheids Omgeving (PGO) monitoren waar ik goed vorder of waar ik nog achterblijf

In mijn ideale wereld…

En zo zijn er nog vele andere mogelijke suggesties rondom zelfzorg:

• heb ik één centraal dossier (PGO- Persoonlijke Gezondheids Omgeving) waar ik zelf allerlei data kan bijhouden: bijvoorbeeld hoe het met me gaat, mijn pijndagboek, relevante pijnscores, dagelijkse belasting, beweegpatroon, voeding, mijn medicatie, mijn behandelhistorie, operatiegegevens etc..
• kan ik daarbij zelf bepalen wie wat te zien krijgt: huisarts, arts, behandelaar, specialist, zorgverzekeraar, werkgever enz.
• worden mijn medische data van andere relevante partijen (de huisarts, specialist, behandelaar etc.) automatisch ingelezen (één medisch dossier)
• kan ik er delen van mijn dossier en status selecteren en klaarzetten voor volgende behandelaren, zodat ik niet keer op keer hetzelfde verhaal hoef te vertellen en men zich vooraf al kan inlezen
• wordt medicatie automatisch klaargezet en/of aan huis gebracht, nadat ik zelf digitaal een bestelling heb geplaatst (de behandelend arts geeft digitaal akkoord) 

Zelfzorg bij chronische pijn is vooral ook een goede samenwerking

Zie je wat er gebeurt?

Rondom zelfzorg en mijn ‘ideale werelden’ ben ik toch vooral ook weer naar anderen aan het wijzen. Dit moet er komen, dat mag veranderen, als zij nou dit doen dan doe ik dat. Ik ben er nog niet. Want zelfzorg, dat is goed voor mezelf zorgen. Ongeacht wat anderen allemaal doen of laten.

Mag de conclusie zijn dat:

• goede zelfzorg begint bij een goed zelfinzicht in eigen verantwoordelijkheid
• goede zelfzorg vooral toch ook een goede samenwerking is tussen de pijnwereld en mijzelf
• bij goede zelfzorg idealiter alle elementen van Positieve Gezondheid aan bod komen
• er veel concrete, praktische, verbeterpunten zijn om de zorg steeds dichter bij mijzelf en mijn eigen woonomgeving te brengen (laten we eens beginnen met mijn 40 dromen!) 😉

Een goede, multidisciplinaire, samenwerking op alle drie de preventieniveaus van Bart Morlion is nodig om goede zelfzorg te stimuleren bij iedereen die moet leren leven met pijn. Meerdere disciplines werken samen met mij, de pijnpatiënt, als spil.

Daarbij:

1. voorkomen we pijn (niveau 1),
2. voorkomen we dat pijn chronisch wordt (niveau 2) of
3. maken we de kwaliteit van leven zo goed als mogelijk, als pijn eenmaal chronisch is geworden (niveau 3).

Deel je ervaringen rondom zelfzorg bij chronische pijn

• In welke fase van leren omgaan met pijn zit jij? Ben je vooral nog op zoek naar de oplossing voor pijn, of zit je in de fase van leren omgaan met pijn? En hoe kijk je terug op wat je al hebt geprobeerd?
• Wat doe jij zelf om (beter) te leren omgaan met chronische pijn in jouw leven?
• Ik heb in dit artikel 40 dromen opgeschreven rondom goede zelfzorg bij een leven met pijn. Als ik even nadenk, kan ik er ongetwijfeld nóg 40 verzinnen. Hoe ziet jóuw ideale wereld rondom zelfzorg en chronische pijn er uit? Waar heb jij behoefte aan?

Deel je gedachten en ervaringen via de reacties, of neem contact met me op.

Meer lezen over zelfzorg bij chronische pijn

• Lees meer over de ontwikkelingen rondom de Landelijke Pijn Vereniging (werktitel) en help mee om dit initiatief verder uit te bouwen.
• Het Netwerk Chronische Pijn ontwierp een zelfmanagementprogramma voor iedereen met chronische pijn. Het is nog wel bedoeld als aanvulling op een reguliere pijnbehandeling door een NCP behandelaar. Maar toch is het al een mooie voorloper op het gebied van pijn en zelfzorg.

• Annemarie Paol inventariseerde 6 vormen van zelfzorg: sociale, emotionele, fysieke, praktische, spirituele en mentale zelfzorg,
• Bekijk deze video over het aan zelfzorg gelieerde zelfmanagement bij chronische ziekte; gemaakt vanuit het perspectief van de behandelaar: